ကမာၻႀကီးႏွင့္ အတူ ေနထိုင္ျခင္း

သဘာဝပတ္ဝန္းက်င္ႏွင့္ ဆက္ႏြယ္သည့္ က်န္းမာေရးသိပံၸ အယူအဆမ်ား
ဂ်ဴး

သဘာဝပတ္ဝန္းက်င္ႏွင့္ ဆက္ႏြယ္သည့္ က်န္းမာေရးသိပံၸႏွင့္ အသိအျမင္မ်ားအေၾကာင္းမေဖာ္ျပမီ ကမာၻေျမ၏ ေကဟစနစ္ႏွင့္ စြမ္းအင္စီးဆင္းမႈကို အနည္းငယ္ မိတ္ဆက္ေပးလိုပါသည္။

လူသားတို႔သည္ သက္ရွိပတ္ဝန္းက်င္တြင္ ေနထိုင္ၾကသည္။ အသက္ေတြကို က်မတို႔ ရွဴသြင္းၾကသည္။ အသက္ေတြေပၚမွာ လမ္းေလ်ာက္သြားၾကသည္။ အသက္ေတြကို ထိကိုင္ၾကသည္။ ျမတ္ခင္းျပင္တစ္ခုေပၚပဲျဖစ္ျဖစ္ သစ္ေတာေျမ ကမၸလာေပၚပဲျဖစ္ျဖစ္ လွမ္းခ် လိုက္ေသာ ေျခတလွမ္း သည္ ဘက္တီးရီးယားေပါင္း ကေဋေပါင္းမ်ားစြာ၊ အယ္လ္ ေဂးေရညိဳပင္၊ ဖန္းကတ္စ္ေခၚ မိႈအေကာင္ေလးေပါင္းသန္းမ်ားစြာ၊ ပ႐ိုတိုဇိုးဝါးသန္းေပါင္းမ်ားစြာကို သိုမဟုတ္ အင္းဆက္ သတၱဳဝါႏွင့္ တီေကာင္ေပါင္းရာႏွင့္ခ်ီ သည့္ အေကာင္မ်ားစြာကို တုန္ခါသြားေစလိမ့္မည္။

က်မတို႔ အေရျပားေပၚတြင္ လူ႔မ်က္စိႏွင့္ မျမင္ႏိုင္ေသာ ဘက္တီးရီးယားေတြ ဗိုင္းရပ္စ္ေတြ မႊားေလးေတြ အမ်ားႀကီး တြယ္ကပ္ေနသည္ကို အႏုၾကည့္မွန္ေျပာင္းျဖင့္ ၾကည့္လွ်င္ ျမင္ရလိမ့္မည္။ က်မတို႔ လူသားေတြ အသက္ရွဴသြင္းႏိုင္သည့္ ပမာဏျဖင့္ ကိုယ္ခႏၶာထဲသုိ႔ ဝင္ေရာက္ေနေလသည္။ လူသားေတြ အသက္ရွင္ေနထိုင္ေသာ ေနရာမ်ားတြင္ တျခား အသက္ေတြလည္း အတူေပါင္းစပ္ေနသည္။ အသက္သည္ ေျမဆီလႊာႏွင့္ ေရတြင္၊ ေလထဲရွိ ေအာက္စီဂ်င္ႏွင့္ ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုက္တြင္ အာဟာရကို မွီဝဲထုတ္ယူသည္။ ထို႔အျပင္ အမ်ားစုေသာ အသက္တို႔အတြက္ အေရးပါဆုံးေသာ စြမ္းအင္ကိုေပးသည့္ ေနဆီမွ မွီဝဲထုတ္ယူသည္။ အဟာရမ်ား ခ်ဴိ႕တည့္သည့္ ပတ္ဝန္းက်င္တြင္၊ ေအာက္ဆီဂ်င္ နည္းပါးသည့္ ပတ္ဝန္းက်င္တြင္၊ ေနေရာင္ျခည္မရရွိသည့္ ပတ္ဝန္းက်င္တြင္၊ စိုထိုင္းမႈလံုးဝမရွိသည့္ ပတ္ဝန္းက်င္တြင္ သက္ရွိတို႔ နည္းပါးလိမ့္မည္။ သို႔မဟုတ္ ေပ်ာက္ကြယ္ေနလိမ့္မည္။

သက္ရွိတို႔အတြက္ မွီတင္းေနထိုင္ရာ အလႊာသည္ ကမာၻေျမႀကီးမွ ေလထုထဲ အျမင့္ငါးမုိင္ ခန္႔အကြာ (တခ်ဳိ႕ေသာ အင္းဆက္မ်ဳိးႏွင့္ မိုက္ခ႐ုတ္ပိုးမႊားမ်ဳိးမ်ား ျဖန္႔က်ႏိုင္ရာ) ထိ၊ ထိုအကြာအေဝးႏွစ္ခုၾကားမွ အလႊာအတြင္းတြင္သာ ျဖစ္သည္။ သည့္ထက္ပိုျမင့္လွ်င္ပိုနိမ့္လ်င္ အသက္ရယ္လို႔ မရွိႏိုင္၊ ထိုခန္႔မွန္းေျခအလႊာထုကို အသက္စက္ဝန္း သို႔မဟုတ္ ဇီဝစက္ဝန္း (Biosphere)ဟုေခၚသည္။

ထိုအထဲမွာမွ အမ်ားစုေသာ အသက္တို႔သည္ သည္ထက္ပို က်ဥ္းေျမာင္းသည့္အလႊာတြင္ ေနထိုင္ၾကသည္။ ဥပမာ ေအာက္ဆိုလ်င္ သမုဒၵရာေအေအာက္ေပ ၆၀၀အနက္ (ေနေရာင္ျခည္ ထြငေဖာက္ႏိုင္သည့္ အနက္ဆံုး)တြင္သာ ေနထိုင္ၾကသည္။ အထက္ဆိုလ်ွင္ ေရခဲဖုံးလြမ္းသည့္ ေတာင္ျမင့္ေတြ၏ ထိပ္ဖ်ားေလာက္ (ေရခဲျပင္ေရာေနသည့္ ေျမဆီလႊာ ပါးပါးတြင္ မွီတင္းသည့္ ေရညိွေရာေမွာ္အပင္အမ်ဳိးအစားမ်ား ရွင္သန္ႏိုင္ရာ)မွသာ အမ်ားစုေသာ အသက္တို႔ မွီတင္း ေနထိုင္ႏိုင္ၾကသည္။ ထိုဇီဝစက္ဝန္းထဲတြင္ သက္ရွိအစုအစုတို႔ သူ႔အပိုင္းႏွင့္သူ စုေဝးရာနယ္ေျမေတြကိုေတာ့ ဇီဝန္ယ္ပယ္ (Biome)ဟု ေခၚၾကသည္။

ထိုဇီဝနယ္ပယ္တို႔သည္ ေဒသအလိုက္ ဥတုကြဲျပားသည့္အေပၚမွာ ေပါက္ေရာက္သည့္ အပင္အမ်ဳိးအစားမ်ားေပၚ မွာ ေပါက္ေရာက္သည့္ အပင္အမ်ဳိးအစားမ်ားေပၚ မူတည္ၿပိး ကြဲျပားျခားနားေနၾကျခင္းျဖစ္သည္။ ထို ဇီဝနယ္ပယ္တို႔ကို ေလ့လာရမည္ျဖစ္သလို ေဒသအလိုက္ ျခားနားေအာင္ ဥတုဟု ျဖစ္လာေအာင္ မည္သည့္ အေၾကာင္းျခင္းရာေတြက တြန္းပို႔ေပးေနသလဲ ဆိုတာကိုပါ သိဖို႔လိုပါသည္။

ရာသီဥတု (Climate)
ရာသီဥတုဆိုသည္မွာ ကမာၻႀကီးပတ္လည လက္တီတြက္မ်ဥ္းေၾကာင္းမ်ားအရ လိုက္ပါျဖစ္ေပၚေနသည့္ အေျခအေနတစ္ခု ျဖစ္သည္။ အလယ္အီေကြတာမ်ဥ္းေၾကာင္း တစ္ဝိုက္တြင္ ရွိသည့္ ႏိုင္ငံအမ်ားစူသည္ တစ္ႏွစ္ပတ္လံုး တစ္သမတ္တည္း ပူေႏြးစိုထိုင္းသည့္ အေနအထားရွိၿပီး ေတာင္ဘက္ သို႔မဟုတ္ ေျမာက္ဘက္သို႔ ခရီးဆက္လာေလေလ ပူေႏြးမႈေလ်ာ့လာၿပီး ေအးျမသည့္ ေဆာင္းလတြင္ ပိုမ်ားလာေလျဖစ္သည္။

ပထဝီေဒသ တစ္ခုခ်င္းစီ၏ ပ်မ္းမ်ွ အပူအေအး၊ စိုစြတ္မႈ၊ ေျခာက္ေသြ႔မႈ အေျခအေနကို ကာလ ၾကာရွည္ ႏွစ္ေပါင္းမ်ားစြာ၊ ရာစုႏွစ္ေတြႏွင့္ ခ်ီလ်က္ ေစာင့္ၾကည့္ၿပီး ရာသီဥတုဟု သတ္မွတ္ယူၾကသည္။ ရာသီဥတုတြင္ ရာသီကဲ့သို႔ပင္ အပူခ်ိန္၊ အေငြ႕ပ်ံမႈ၊ စိုထိုင္းမႈ၊ ေလတိုက္ခတ္ႏႈန္းႏွင့္ ေလဦးတည္ရာအရပ္ တိမ္အုပ္ဆိုင္းမႈႏွင့္ ေနေရာင္ျခည္ျဖန္႔က်က္မႈပမာဏတို႔ ပါဝင္ေနသည္။ ရာသီဥတုသည္ ေျပာင္းေတာ့ေျပာင္းလဲပါ၏။ သို႔ေသာ္ ရာစုႏွစ္ေတြ ေထာင္စုႏွစ္ေတြ ၾကာရွည္သည့္ ကာလမွာ ေျပာင္းလဲျခင္းသာ ျဖစ္သည္။ အခ်ဳိ႔ေသာ ရာသီဥတု အေျပာင္းလဲသည္ သိသာထင္ရွား၏။ ေရခဲျပင္ေတြ ျဖစ္ေပၚၿပီး ေရခဲ ေခတ္မ်ား ျဖစ္ေပၚေျပာင္းလဲခဲ့ဖူးသည္။ ထိုမွ ကမာၻလံုးဆိုင္ရာ ရာသီဥတု ေျပာင္းလဲသက္ေရာက္မႈေတြ ျဖစ္ေပၚလာရသည္။ ထိုကဲ့သို႔ ရာသီဥတု ေျပာင္းလဲသည္မွာ အခ်က္ ၅ ခု ပါဝင္သည့္ ျဖစ္စဥ္ တစ္ခုျဖစ္သည္။

၁။ သမုဒၵရာ၏ အပူခ်ိန္ေျပာင္းလဲမႈ၊
၂။ ကမာၻႀကီးထဲက ပထဝီေျပာင္းလဲမႈ၊
၃။ မီးေတာက္လႈပ္ရွားအံုၾကြမႈႏွင့္ တစ္ဆက္တည္း ေလထု အတြင္း အမႈန္မ်ားတိုးပြားလာၿပီး ေနေရာင္ျခည္ေဖာက္ထြင္းမႈ ေလ်ာ့နည္းလာျခင္း။
၄။ ေနေရာင္ျခည္ ျဖန္႕က်က္မႈ အနည္း အမ်ားကြဲျပားျခငး္။
၅။ ေလထုအတြင္း အပူစြမ္းအင္စုတ္ယူသည့္ ဓါတ္ေငြ႔မ်ား တိုးပြားလာျခင္း စသည္တို႔ ျဖစ္သည္။

ၿပီးခဲ့သည့္ ရာစုႏွစ္ေတြ ကမာၻႀကီး၏ အပူခ်ိန္သည္ ၁ ဒီဂရီဖာရင္ဟိုက္ ျမင့္တက္လာၿပိး ထိုမွ တစ္ဆက္တည္း ၿပီးခဲ့သည့္ ဆယ္စုႏွစ္ႏွစ္ခုစာတြင္သိသိသာသာ ပူေႏြးလာခဲ့သည္ဟု ဆိုသည္။ ထိုအျပင္ ၿပီးခဲ့သည့္ ႏွစ္ ၅၀ အတြင္းက ပိုပူေႏြးလာသည့္ ကမာၻ႔အပူခ်ိန္ျမင့္မႈတြင္ ၅၀ ရာခိုင္ႏႈန္းက လူေတြေၾကာင့္ျဖစ္သည္ဟု ေလ့လာရွာေဖြေတြ႕ရွိခဲ့သည္။ လူေတြ ျပဳလုပ္ေဆာင္ရြက္မႈမ်ားေၾကာင့္ အဓိက ဖန္လံုအိမ္ ဓါတ္ေငြ႕မ်ားျဖစ္သည့္ မီသိန္း ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုက္၊ ႏိုက္ၾတပ္စ္ေအာက္ဆိုက္တို႔ ပိုမ်ားလာသည္။ ထိုဓာတ္ေငြ႔မ်ားထဲတြင္မွ ပိုၿပီး ထိေရာက္သည္မွာ ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုက္၊ ဓါတ္ေငြ႕မ်ားျပားမႈေၾကာင့္ ျဖစ္သည္။ ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုက္သည္ စက္မႈေတာ္လွန္ေရးအၿပီး စက္႐ံုမ်ား အႀကီးအက်ယ္ တိုးခ်ဲ႕လာျခင္းမွ ရလဒ္ျဖစ္သည္။ ဆယ့္ရွစ္ရာစုတုန္းက ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုက္ ပမာဏထက္ ယခုအခါ ေလထုထဲတြင္ ၃၀ ရာခိုင္ႏႈန္းခန္႔ပိုမို ျမင့္တက္ေနၿပီျဖစ္သည္။

ကမာၻ႔ရာသီဥတုသည္ အပူခ်ိန္ေၾကာင့္ အဓိကေျပာင္းလဲေနသည္။ ေနာက္ရာစုသစ္အကုန္တြင္ စက္မႈ ေတာ္လွန္ေရး မတိုင္မီ ကာလထက္ ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုက္ ပမာဏ ႏွစ္ဆခန္႔ ပိုမိုျမင့္တက္မည္ဟု သိပံၸပညာရွင္ေတြက ခန္႔မွန္းသည္။ သူတို႔က တဆက္တည္း ထင္ျမင္ခ်က္ေပးသည္မွာ ကာဗြန္ထုတ္လုပ္ေသာ ထင္းမီးေသြး ေက်ာက္မီးေသြးတို႔ကို ေလွ်ာ့ခ်ၿပီး သဘာဝ ဓါတ္ေငြ႔ႏွင့္ ဟိုက္ၿဒိဳဂ်င္ကို ေျပာင္းလဲ အသံုးမျပဳဘူးဆိုပါက သည့္ထက္ပိုၿပီး ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုက္ ျမင့္တက္ မ်ားျပားဦးမည္ဟု ဆို၏။

စြမ္းအင္ထုတ္လုပ္မႈ အခ်ဳိးအဆတြင္ ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုက္ ေလွ်ာ့ခ် အသံုးခ်ဖို႔ကို ေဘးဖယ္ထားလွ်င္ ကမာၻ႔လူဦးေရ မ်ားျပားျခင္းက ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္္ဆိုက္ကို ပမာဏကို တစ္ရွိန္ထိုး တိုးျမင့္ေစသည္။ ထိုမွ ရလဒ္အျဖစ္ ကမာၻႀကီး၏ ရာသီဥတုတြင္ ရာသီတြင္ လူေနမႈ ဟန္ပန္တြင္ အလြန္အမင္းေျပာင္းလဲမႈမ်ားကို ျဖစ္ေပၚေစလိမ့္မည္။

ရာသီဥတုမ်ားကို ခ်ဳပ္ကိုင္လႊမ္းမိုးေနသည့္ စြမ္းအင္အျမင့္ဆံုးအရာမွာ ေနျဖစ္သည္။ ကမာၻေျမျပင္ရွိ တစ္ခုေသာ ပထဝီေဒသတစ္ခုတြင္ က်ေရာက္သည့္ ေနေရာင္ျခည္ပမာဏသည္ ထိုေဒသရွိ ပူေႏြးမႈအဆင့္ ေလထု လႈပ္ရွားမႈႏွင့္ အေငြ႕ျပန္႔ျခင္းတို႔ကို ဆံုးျဖတ္ေပးသည္။ ကမာၻသည္ ေစာင္းေနသည့္ မိမိဝန္႐ိုးေပၚတြင္ လွည့္ပတ္ၿပီး ေနကို ပတ္ေနျခင္းျဖစ္သျဖင့္ ေနေရာင္ျခည္ ႐ိုက္ခတ္မႈသည္ တစ္ေနရာႏွင့္ တစ္ေနရာမတူ ေျပာင္းလဲေနသည္။ ေနႏွင့္ ေဝးသည့္ ေဒသတြင္ ေနေရာင္ျခည္၏ ပမာဏႏွင့္ ျပင္းအားေလွ်ာ့က်သည္။ ကမာၻသည္ ေနႏွင့္ မိုင္ေပါင္း ၉၃ သန္းေဝးသျဖင့္ ကမာၻသည္ ေနစြမ္းအင္၏ အလြန္ ေသးငယ္ေသာ ပမာဏကိုသာ လက္ခံရရွိသည္။

ကမာၻ၏ ေနႏွင့္ အကြာအေဝးသည္ရာသီျဖစ္ေပၚမႈတြင္ မျဖစ္စေလာက္ေလးသာ သက္ဆိုင္၏။ ရာသီျဖစ္ေပၚျခင္းသည္ ကမာၻက မိမိ ဝင္႐ိုးစြန္းေပၚတြင္ေစာင္းၿပီးမွ ေနကို လွည့္ပတ္ေနျခင္း အက်ဳိးဆက္ပင္ျဖစ္သည္။ ကမာၻသည္ အေပၚေအာက္ တည့္တည့္ မ်ဥ္းမွ ၂၃.၅ ဒီဂရီေစာင္းၿပီး ေနကို လွည့္ပတ္ေနျခင္းျဖစ္သျဖင့္ အခ်ဳိ႔ေသာ ေဒသတို႔တြင္ ေနေရာင္ျခည္ တည့္တည့္ က်ၿပီး အျခားတစ္ဘက္တြင္ ေနေရာင္ျခည္က ေစာင္းလွ်က္ က်ေရာက္ေနသည္။ အီေကြတာ ေဒသက တည့္တည့္က်ေသာ ေနေရာင္ျခည္ကို ပမာဏ အမ်ားဆံုးရရွိၿပီး အမ်ားဆံုး စုပ္ယူလိုက္သည္။ ပို၍ ပူေႏြးေသာ ေလသည္ စိုထိုင္းမႈကို ပို၍ ထိမ္းထားႏိုင္၏ ထိုေနာက္ ထိုစိုထိုင္းမႈမွာအေငြ႔ပ်ံျခင္း အျဖစ္ ေျပာင္းလဲသြားၿပီး ေအာက္သို႔ ျပန္က်လာသည္။

ေလ၏ လႈပ္ရွားမႈ လမ္းေၾကာင္းကို လြန္ခဲ့သည့္ ႏွစ္ေပါင္း သံုးရာခန္႔ ၁၇၃၅ ခုႏွစ္ကတည္းက ဆာေဂ်ာ့ဂ်္ ဟတ္ဒ္ေလ ဆိုသူ ပညာရွင္က တြက္ခ်က္ပံုေဖာ္ေပးခဲ့ၿပီးျစဖ္သည္။ မၾကာေသးမီႏွစ္မ်ားဆီက ထုိပံုေဖၚမႈကို ျဖည့္စြပ္ ျပဳျပင္လိုက္ေသာ္လည္း အေျခခံသေဘာမွာ မူလ အတိုင္းပဲျဖစ္သည္။ ေနသည္ အီေကြတာရွိေလကို ပူေႏြးေစသည္။ ေလေမာ္လီဂ်ဴးမ်ားက အပူကို စုပ္ယူၿပီးသည့္အခါ သူတို႔ျပန္႕က်ဲသြားၾကသည္။ ဓါတ္ေငြ႔မ်ား ျပန္႔က်ဲသြားၾကၿပီး သိပ္သည္းဆ ေလ်ာ့နည္းလာသည္။ ထိုေလသည္ အထက္သို႔တက္ကာ အီေကြတာႏွင့္ ေဝးရာဆီသို႔သြားၾကသည္။ ထိုပူေႏြးေသာေလသည္ ေရဒီယိုအက္တစ္ႏွင့္ ကြန္ဗက္တစ္ဗ္ အေအးခံမႈတို႔ေၾကာင့္ အေႏြးဓါတ္ ေလ်ာ့သြားၿပီး ေအးေအးလာကာ ကမာၻေျမျပင္ေပၚသို႔ ျပန္က်သည္။ ထိုအခ်ိန္တြင္ အီေကြတာဘက္ဆီသို ေရြ႕လ်ားစီးဆင္းျပန္သည္။ ထိုနည္းျဖင့္ ဟတ္ဒ္ေလ၏ စီးေၾကာင္းပံုစံ ျပည့္စံုမႈေရာက္သည္။ အီေကြတာ၏ ဟိုဖက္ျခမ္း သည္ဖက္ျခမ္းတြင္ ထိုကဲ့သို႔ ေလစီးေၾကာင္းမ်ားျဖစ္ေနသည္ကိုဟတ္ဒါေလဆဲလ္မ်ား ဟုေခၚသည္။

မၾကာေသးမီက ေနာက္ထပ္ ျဖည့္စြက္လိုက္ေသာ ယူဆခ်က္မွာ ဟတ္ဒ္ေလ ဆဲလ္စ္အမ်ားပါဝင္ၿပီး ဇုန္သံုးခု မိုဒယ္လ္ ဟုေခၚသည္။ ထုိပံုစံတြင္ အီေကြတာ၏ ဟိုဖက္သည္ဖက္ ႏွစ္ခုစလံုးတြင္ ဟတ္ဒ္ေလဆဲလ္မ်ား ျဖစ္ထြန္းေနသည္။ အပူစြမ္းအင္ ဆံုးရွဴံးသြားၿပီး ေျခာက္ေသြ႔ေသာ ေလေအးသည္ ၃၀ ဒီဂရီ ေျမာက္ႏွင့္ေတာင္ လတၱီတြဒ္ တို႔တြင္ ျပန္က်လာသည္။ ျပန္က်လာေသာ ေလသည္ က်ဥ္းေျမာင္းေသာ နယ္ထဲ ျပန္ေရာက္ကာ ပူေႏြးလာသည္။ ပူေႏြးေျခာက္ေသြ႔ေသာ ေလသည္ စိုထိုင္းမႈကို စုတ္ယူၿပီးေနာက္ ကမာၻ႕ေျမျပင္ရွိ အေျခာက္ေသြ႔ဆံုးေသာ ေျမျမင္ ဧရိယာ တခ်ဳိ႕ကို ထုိလတၱီတြဒ္တြင္ ျဖစ္ေပၚေစသည္။ ထိုေျမျပင္ ဧရိယာ ဥပမာတို႔မွာ ေျမာက္အာဖရိက ရွိ ဆာဟာရ သဲကႏာၱရႏွင့္ ခ်ီလီကမ္းေျခ သဲကႏာၱရ တို႔ျဖစ္သည္။ (အျခားသဲကႏာၱရ ျဖစ္ေစေသာ အေၾကာင္းရင္းမ်ား ရွိေသးသည္။) ထိုေဒသမ်ားမွ ေျမာက္သို႔ ေတာင္လတၱီတြဒ္မ်ဥ္းသို႔ ေရြ႕သြားလွ်င္ သမပိုင္း လတီၱတြဒ္သို႔ ေရာက္မည္။ အေမရိကန္ျပည္ေထာင္စု အဝန္းပိုင္းအလယ္ အာရွႏွင့္ ဥေရာပတို႔ျဖစ္သည္။ ထိုအလယ္ လတၱီတြဒ္တို႔တြင္ စီးဆင္းတိုက္ခတ္ေသာ ေလထုသည္ အေျပာင္းအလဲမ်ား၏

အေၾကာငး္မွာ ဝင္႐ိုးစြန္း အခံုးရွိျခင္းေၾကာင့္ တစ္ေၾကာင္း၊ ေရြ႕ေျပာင္းေနေသာ ဖိအားျမင့္ ဖိအားနိမ့္စနစ္တို႔က အပူပိုင္းေရွ႕မ်က္ႏွာစာႏွင့္ ေတြ႕ေသာေၾကာင့္တစ္ေၾကာင္း ရာသီဥတုကို ေျပာင္းလဲေစေသာေၾကာင့္ ျဖစ္သည္။ ပူေသာေလႏွင့္ ေအးေသာေလတို႔ ထိပ္တိုက္ေတြ႕မိေသာအခါ မုန္တိုင္း စနစ္ကို ျဖစ္ေပၚေစၿပီး ေရစက္ေရေပါက္မ်ားအျဖစ္ က်ေရာက္စသည္။ ေနာက္ဆံုးမွေတာ့ ၾသဇာျဖစ္ထြန္းေသာ စိုက္ပ်ဳိးေျမျဖစ္လာေတာ့သည္။ ထိုကဲ့သုိ႔ပင္ ကမာၻ၏ ေျမအမ်ဳိးအစား ကြာျခားမႈမ်ား ျဖစ္ေပၚရသည္။ ေဂဟစနစ္ တို႔ျဖစ္ေပၚရသည္။ မတူညီေသာ ဇီဝနယ္ပယ္မ်ား ျဖစ္ေပၚရသည္။

ေဂဟစနစ္ႏွင့္ ဇီဝနယ္ပယ္(Ecosystems and biomes)
ေဂဟစနစ္ (Ecosystem)
ေဂဟစနစ္ ဟူသည္ ဇီဝနယ္ပယ္၏ အစိတ္အပိုင္း ျဖစ္ေလ့ရွိသည္။ ဇီဝစက္ဝန္း၊ ဇီဝနယ္ပယ္၊ ေဂဟစနစ္မ်ားႏွင့္ သက္ရွိဦးေရတို႔သည္ တစ္ခုႏွင့္ တစ္ခု ခ်ိတ္ဆက္ေနၾကသည္။ အျပန္အလွန္ အမွီ သဟဲျပဳေနၾက အလုပ္အတူတူ လုပ္ေနၾကသည္။ ဥပမာအားျဖင့္ တိုင္ကပ္နာရီ သို႔မဟုတ္ လက္ပတ္နာရီ တခု အတြင္းရွိ ဂီယာမ်ား၊ စပရင္မ်ား၊ ေခြးသြားစိတ္မ်ား စုေပါင္းၿပီး အခ်ိန္သိမွတ္ဖို႔ အလုပ္လုပ္ၾကသကဲ့သို႔ပင္ျဖစ္သည္။ ထိုအရာမ်ားထဲက တစ္ခုခု တြင္ အေျပာင္းလဲမ်ားျဖစ္ေပၚလ်င္ ထိုလုပ္ငန္းပ်က္သြားမည္။ ထို သေဘာသရားကို လူထု နယ္ပယ္ႏွင့္ အုပ္ခ်ဳပ္ေရးစနစ္တြင္ ႏႈိင္းယွဥ္ႏိုင္သည္။ ကိုယ္တြင္းအဂၤါ အစိတ္အပိုင္းမ်ားႏွင့္ သတၱဝါတစ္ေကာင္ အျဖစ္ သို႔မဟုတ္ ကိုယ္ခံအားစနစ္ႏွင့္ သတၱဝါတစ္ေကာင္ အျဖစ္ႏႈိင္းယွဥ္ႏိုင္သည္။ မွန္ေလွာင္ေရကန္ထဲက ပုရြက္ဆိတ္ အုပ္စုသည္ ေဂဟစနစ္ပင္ျဖစ္သည္။ အမႈိက္ပံုတစ္ခုထဲက မိုက္ခ႐ုပ္ဘ္ ပိုးမႊားမ်ားေၾကာင့္ ေဆြးေျမ့ပုပ္သိုးေနေသာ အမႈိက္တို႔သည္ ေဂဟစနစ္ပင္ျဖစ္သည္။ ေရကန္တစ္ကန္၊ ဒီေရအိုင္ ငယ္တစ္ခု၊ ေတာင္ၾကားျမစ္ဝွမ္းတစ္ခု သို႔မဟုတ္ ကမာၻၿဂိဳလ္ ကိုယ္တိုင္ စသည္တို႔သည္ ေဂဟစနစ္ဟု မွတ္ယူႏိုင္ဖြယ္ျဖစ္သည္။

ေဂဟစနစ္မ်ားတြင္ သက္ရွိပိုင္းႏွင့္ သက္မဲ့ပိုင္း Biotic and abiotic ဟုပါဝင္သည္။ သက္ရွိ Biotic မွာ သက္ရွိ သတၱဝါမ်ား အေကာင္ပေလာင္မ်ားႏွင့္ ၎တို႔မွ ထြက္ေသာ အရာမ်ား၊ ဆီး၊ ေသး၊ သက္ရြက္ေဆြး၊ သစ္ကိုင္းေဆြး၊ အ႐ုိး၊ အသားတို႔ ပါဝင္သည္။ သက္မဲ့ သို႔မဟုတ္ ႐ုပ္ဝတၳဳပိုင္းမွာ ေရ၊ ေလ၊ ေနေရာင္ျခည္၊ ဓါတ္သတၱဳမ်ား ၎တို႔ အခ်င္းခ်င္း ဆက္စပ္မႈ ေၾကာင့္ျဖစ္လာသည့္ ရာသီဥတု၊ ဆားဓါတ္စိမ့္ဝင္မႈ၊ လႈပ္ရွားမႈႏွင့္ အျခားေသာ သက္ရွိ သတၱဝါမ်ား၏ ဝန္းက်င္အေပၚ သက္ေရာက္မႈ အေျခအေနမ်ားျဖစ္သည္။ သက္ရွိႏွင့္ သက္မဲ့တို႔၏ အျပန္အလွန္သက္ေရာက္မႈမ်ားမွာ နီးကပ္ ဆက္ႏြယ္ေနသျဖင့္ တစ္ခုႏွင့္ တစ္ခု ခဲြျခားၿပီး ေလ့လာဖို႔ မလြယ္ကူလွေပ။ ဥပမာ ေျမေဆြးတစ္ပိသာတြင္ ေက်ာက္တုံုး ေျမႀကီး အစအနမ်ား၊ ေရ၊ အပင္အေဆြးမ်ား တိရစာၦန္၏ အႀကြင္းအက်န္ အပုပ္အေဆြးမ်ား၊ ဘက္တီးရီးယား၊ ဖန္းဂတ္စ္မႈိ၊ ပ႐ုိတိုဇိုးဝါး အဆင့္နိမ့္အေကာင္မ်ား၊ အင္းဆက္ပိုးမ်ား၊ တီေကာင္မ်ား စသည္ျဖင့္ ေရာေႏွာလ်က္ရွိသည္။ ေျမေဆြး၏ ဇီဝ သက္ရွိ အပိုင္း မပါဝင္ဘူးဆိုလွ်င္ေတာ့ ထိုေျမသည္ ဘာမွ သက္ဝင္လႈပ္ရွားျခငး္မရွိသည့္ ဖုန္မႈန္႔ သက္သက္သာ ျဖစ္ေတာ့မည္။

ဇီဝနယ္ပယ္
ဇီဝနယ္ပယ္ဆိုသည္မွာ ရာသီဥတု အေနအထားေပၚ တြင္ မူတည္ၿပီး ျဖစ္ေပၚေနေသာ အပင္ႏွင့္ အေကာင္ပေလာင္ သက္ရွိတို႔၏ ရွင္သန္ေပါက္ပြား ႀကီးျပင္းေနထိုင္ရာ နယ္ပယ္ျဖစ္သည္။ ဇီဝနယ္ပယ္သည္ အပင္အုပ္စုမ်ား သို႔မဟုတ္ သတၱဝါ အုပ္စုမ်ား အေႏွာက္အယွက္မရွိ အစြမ္းကုန္ မ်ဳိးပြားရွင္သန္ရာ နယ္ေျမျဖစ္သည္။ ဥပမာ ကညင္၊ အင္၊ ပ်ဥ္းကတိုး စသည့္ သက္တမ္းရင့္ သစ္မာပင္မ်ား စြန္႔ပယ္ထားေသာ ဥယ်ာဥ္ေျမတြင္ ေပါက္ေရာက္ရန္ ႏွစ္တစ္ရာေလာက္ ၾကာခ်င္ၾကာမည္။ ထိုအေျခအေနသို႔ေရာက္ရန္ မတူညီေသာ သစ္ပင္အမ်ဳိးအစားမ်ား တစ္အုပ္စုၿပီး တစ္အုပ္စု အစားထိုးေနရာယူ ရွင္သန္သြားၿပီး ေနာက္ဆံုးအဆင့္က်မွ သစ္ေတာတစ္ခု ျဖစ္ေပၚလာရသည္ျဖစ္သည္။ ဇီဝနယ္ပယ္ဆိုသည္မွာ ေနရာ တစ္ခုတြင္ ေျမဆီလႊာ အမ်ဳိးအစား၊ အပင္အမ်ဳိးအစားမ်ား သတၱဝါဦးေရ၊ ရာသီဥတုတို႔ အခ်င္းခ်င္း တစ္မ်ဳိးႏွင့္ တစ္မ်ဳိး အျပန္အလွန္ ဆက္သြယ္ မွီခိုျဖစ္ထြန္းျခင္းျဖင့္ ရရွိေသာ သဘာဝ ပတ္ဝန္းက်င္တစ္ခုျဖစ္သည္။ အဓိက ဇီဝနယ္ပယ္မ်ားကို တြန္ဒရာေခၚ ႐ုရွားျပည္ေျမာက္ပိုင္းရွိ သစ္ပင္မဲ့ ေျမညီလြင္ျပင္ႀကီးအမ်ဳိးအစား၊ တိုင္ဂါ ေခၚ ဥေရာပ ႏွင့္ အာရွေျမာက္ပိုင္း ေအးခဲေသာ ေဒသတို႔တြင္ ေပါက္ေရာက္သည့္ ထင္း႐ွဴးေတာအမ်ဳိးအစား၊ အပူအေအးညီမ်ွေသာ သမေႏြးပိုင္း၊ သစ္ေတာဝန္းက်င္ႏွင့္ ျမက္ခင္းလြင္ျပင္မ်ား၊ ကႏၱာရမ်ား၊ အပူပိုင္းဇီဝနယ္ပယ္မ်ားဟု ခဲြျခားထားသည္။ ျမန္မာႏိုင္ငံတည္ရွိေသာ အေရွ႕ေတာင္အာရွသည္ အပူပိုင္း သစ္ေတာ ဇီဝနယ္ပယ္တြင္ပါဝင္သည္။

တြန္ဒရာ
တြန္ဒရာဇီဝနယ္ပယ္သည္ ကမာၻ႕ေျမာက္ဘက္ျခမ္းအေပၚပိုင္း လတၱီတြဒ္တြင္သာ တည္ရွိသည္။ အာတိတ္ သမုဒၵရာ ဝန္းက်င္မွာ ရွိသည္။ ေတာင္ပိုင္း လတီၱတြဒ္တြင္ အလားတူ တြန္ဒရာဇီဝနယ္ျဖစ္ေပၚဖို႔အထိ အေျခအေနမရွိေပ။ တြန္ဒရာဇီဝနယ္ပယ္တစ္ခုတြင္ အပင္ဟူ၍ ရွိေသာ္လည္း ေရညိွေရေမွာ္ဖံုးသည့္ စိမ့္ေျမမ်ား၊ အပင္ပု ေျမကပ္ပင္မ်ား ေလာက္သာ ေပါက္ေရာက္သည္။ ခ်ဳံပင္မ်ားသည္ ပူေႏြးသည့္ဓါတ္ကို စုပ္ယူထိန္းထားႏိုင္သည္။ သစ္ပင္ေပါက္သည့္ ရာသီမွွာ အလြန္တိုေတာင္းသည္။ ၆ ပတ္မွ ၁၀ ပတ္အထိသာ ၾကာရွည္သည္။ ေမွာင္ေသာ ေအးခဲေသာ ေဆာင္းရာသီက ရွည္လ်ားသည္။ တစ္ႏွစ္တာ ပ်မ္းမွ်အပူခ်ိန္မွာ အမ်ားအားျဖင့္ ေရခဲမွတ္ သုည ေအာက္မွာ သာရွိသည္။ မိုးေရခ်ိန္ ငါးလက္မထက္ နည္းပါးသည္။ ျပင္းထန္ေသာ ေျခာက္ေသြ႔ေသာ ေလျပင္းမာ်းတိုက္ခတ္သျဖင့္ ေဒသသည္ ေျခာက္ေသြ႔သည္။ အေပၚယံ ေျမဆီလႊာပါးပါးေလးေအာက္တြင္ Permafrost ဟုေခၚေသာ ထာဝရေရခဲလႊာသာ တည္ရွိသည္။ ထိုေၾကာင့္ သစ္ပင္အေတာ္အတန္ႀကီးေအာင္ ေပါက္ေရာက္ႏိုင္သည့္ ေျမအမ်ဳိးအစားမဟုတ္။ တခ်ဳိ႕ေသာ သတၱဝါမ်ားရွင္သန္ေပါက္ပြားႏိုင္သည္။ ထိုသတၱဝါတို႔တြင္ ထူထဲေသာ အေမႊးပြမ်ား ပါရွိရသည္။ ႏွင္းဇီးကြက္ သို႔မဟုတ္ ဇီးကြက္ျဖဴ၊ ဝက္ဝံ၊ ဝန္႐ိုးစြန္းဝက္ဝံ၊ ေျမေခြး၊ ဝံပုေလြ၊ ကာရီဘူးဒရယ္၊ ေျမေခြး၊ ေရငွက္မ်ား ေပါက္ပြားသည္။ သူတို႔သည္ စူးရွျပင္းထန္ေသာ ေဆာင္းရာသီတြင္ ေတာင္ပိုင္းသို႔ ေရြ႕ေျပာင္းၿပီး ေဆာင္းခိုၾကသည္။

တိုင္ဂါဇီဝနယ္ပယ္
ထုိဇီဝနယ္ပယ္သည္ ထင္းးရွဴးေတာနယ္ပယ္ျဖစ္သည္။ ထင္းရွဴးေတာမ်ားသည္ အလာစကာႏွင့္ ကေနဒါ ထိုမွ ဥေရာပ၊ ဆိုက္ေဘးရီယားထိ က်ယ္ျပန္႔ေသာ အခံုးတစ္ဝိုက္ ျပန္႕ႏွံ႔တည္ရွိသည္။ ထိုေဒသတြင္ ေဆာင္းရာသီသည္ စူးရွျပင္းထန္ၿပီး၊ ေရခဲမွတ္ေအာက္ေရာက္သည့္ အေအးက ၆ လထိၾကာတတ္သည္။ သစ္ပင္ေပါက္ေရာက္ခ်ိန္မွာ ရက္ ၅၀ ႏွင့္ ၁၀၀ ၾကားမွာ ရွိသည္။ မိုးေရခ်ိန္မွာ ၁၅ လက္မမွ ၂၀ လက္မ ေလာက္သာရွိသည္။ အေငြ႕ပ်ံ႕ႏႈန္းနည္းပါးသည္။ ေရစီးမေကာင္းသျဖင့္ အပင္မ်ားတြင္ ေရေမွာ္ေရညွိမ်ား ထူထပ္သည္။ ထင္းရွဴးရြက္မ်ားသည္ အဖ်ားမွ ႏွင္းစက္မ်ား က်ဆင္းႏိုင္ေအာင္ အဖ်ားခြ်န္သည္။ ေသးငယ္ၿပီး ဖေယာင္းကဲ့သို႔ မာေက်ာေတာက္ေျပာင္ေသာ အရြက္မ်ားသည္ ေရဓါတ္ ဆံုးရွဴံးမႈ နည္းပါးေစသည္။ စိမ္းေမွာင္ေသာ အရြက္မ်ားသည္ အပူကို ထိန္းထားၿပီး ေၾကြက်မႈလည္းမရွိသျဖင့္ တိုေတာင္းေသာ အပင္ေပါက္ရာသီတြင္ ဖိုတိုဆင္းသီးဆစ္စ္အလင္းျဖင့္ အစာခ်က္ျခငး္ကို ခ်က္ခ်င္းျပဳလုပ္ႏိုင္စြမ္းရွိသည္။

သားေမြးထူထပ္ေသာ သတၱဝါမ်ားရွင္သန္ေပါက္ပြားရာ ေဒသျဖစ္သည္။ ငွက္ပုတီး၊ စာကေလး၊ ေတာ က်ီးကန္း ငွက္မ်ားေနထိုင္သည္။ ထင္းရွဴးသီးမ်ား အေရအတြက္နည္းပါးသည့္ ႏွစ္တို႔တြင္ ထိုငွက္တို႔သည္ အျခားေဒသမ်ားသို႔ ေရႊ႕ေျပာင္းကာ က်က္စားၾကသည္။

သမပိုင္းဇီဝနယ္ပယ္
သမပိုင္းအရြက္ႀကီး ရြက္ေၾကြေတာ
အေနာက္ႏွင့္ အလယ္ပိုင္း ဥေရာပ၊ အေရွ႕ပိုင္း အာရွႏွင့္ အေရွ႕ပိုင္းေျမာက္ အေမရိကတြင္ တည္ရွိသည္။ အေကာင္းဆံုးရြက္ေၾကြေတာတြင္ ဝက္သစ္ခ်၊ ေမပယ္။ သစ္အယ္ပင္တို႔ေပါက္ေရာက္သည္။ မိုးေရခ်ိန္လက္မ ၂၀ ႏွင့္ ၆၀ ၾကားတြင္ ရွိသည္။ ေဆာင္းရာသီတြင္ ႏွင္းထူထပ္ၿပီး ေရခဲသျဖင့္ ေရအခက္အခဲရွိၿပီး ေျခာက္ေသြ႔မႈကို ေတြ႕ရ၏။ ေဆာင္းရာသီတြင္ အရြက္ႀကီးမ်ား ေၾကြက်ၿပီး အေအးဒဏ္ ႀကံ႕ႀကံ႕ခံလ်က္ အစိုဓါတ္ကို ထိန္းသိမ္းသည္။ အရြက္တို႔သည္ ေအးေသာ ရာသီတြင္ ပထမ အနီေရာင္ေျပာင္းလာ၊ ထိုေနာက္ လိေမၼာ္ေရာင္ ထိုေနာက္ ဝါလာၿပီး ကလို႐ိုဖီးလ္ ခ်က္လုပ္ျခင္း ရပ္တန္႔သြားကာ ေနာက္ဆံုးတြင္ အရြက္တို႔ေသသြားၿပီး ေျမျပင္ေပၚသို႔က်သည္။ ထိုရြက္ေၾကြမ်ားသည္ ေျမျပင္တြင္ အမႈိက္လႊာျဖစ္ၿပီး humus ေခၚ ေအာ္ဂဲနစ္ ကမၸလာ ျဖစ္သြားသည္။

ထိုဇီဝနယ္တြင္ ရွဥ့္မ်ား၊ ဝက္ဝံနက္မ်ား၊ ရက္ကြန္းမ်ား ေတာင္ေပၚျခေသ့ၤႏွင့္ ဝံပုေလြမ်ား ရွင္သန္ၾကသည္။ အင္းဆက္ပိုးစားငွက္မ်ား၊ ဝတ္ရည္စုပ္ငွက္မ်ား၊ သစ္ေတာငွက္မ်ား ရွိသည္။

သမပိုင္း အၿမဲစိမ္းသစ္ေတာမ်ား
သမပိုင္းေဒသမ်ားတြင္ ေျမဆီလႊာညံ့သည္။ မိုးေခါင္ျခင္း၊ ေတာမီးေလာင္ျခင္းမ်ားျဖစ္လြယ္သည္။ ထိုေၾကာင့္ စိုးမိုးေသာ သစ္ပင္အမ်ဳိးအစားမွာ အၿမဲစိမ္းသစ္ပင္မ်ား ျဖစ္တတ္သည္။ ထင္း႐ွဴးမ်ဳိးႏွင့္ အျခားရြက္ႀကီးမ်ဳိးသစ္ပင္မ်ား ပါဝင္သည္။ ေအးျမေသာ ကမ္းေျခပိုင္းရာသီဥတုတြင္ မိုးရြာသြန္းအားေကာင္းၿပီး ႏွင္းမိုးထူထပ္လ်ွင္ ၁၉၈ ေပမွ ၂၉၇ ေပထိ ျမင့္ေသာ ပ်ဥ္းကတိုးပင္မ်ား hred wood trees ကို ေတြ႕ျမင္ႏိုင္ဖြယ္ရွိသည္။ ေျမာက္အေမရိက၏ ပစိဖစ္ကမ္းေျခ၊ ခ်ီလီႏွင့္ နယူးဇီလန္တို႔တြင္ ထိုသမပိုင္း အၿမဲစိမ္းေတာမ်ား ေတြ႕ႏိုင္သည္။

သမျမက္ခင္းလြင္ျပင္မ်ား၊
ေျမာက္အေမရိက ျမက္ခင္းလြင္ျပင္၊ အာရွတိုက္ရွိ ဆိုက္ေဘးရီးယားကဲ့သို႔ အပင္မဲ့လြင္ျပင္၊ ေတာင္အာဖရိကရွိ ျမက္ဖံုးလြမ္းလြင္ျပင္တို႔ျဖစ္သည္။ တစ္ႏွစ္တြင္ မိုးေရခ်ိန္ ၁၀ လက္မမွ ၂၀ အတြင္းသာရွိၿပီး ထိုအမ်ားစုေသာ မိုးေရတို႔သည္ ႏွင္းအျဖစ္သာ က်ေရာက္သည္။ ျမက္ခင္းမ်ား၊ ေနၾကာခင္းမ်ား ဖံုးလြမ္းထူထပ္သည္။ ျမက္ခင္းျပင္တို႔သည္ ေျမႀကီ၏ ေအာက္ေျခကပ္လ်က္တြင္ ေပါက္ေရာက္ၿပီး ေတာမီးဒါဏ္ မိုးေခါင္ေျခာက္ေသြ႔ေသာဒဏ္၊ အေအးဒဏ္ တို႔ကို ေကာင္းစြာ ခံႏိုင္သည္။ အျမစ္သည္ ေရေငြ႕အစိုဓါတ္ႏွင့္ အာဟာရဓါတ္တို႔ကို စုပ္အားေကာင္းသည္။ ထိုေဒသတို႔တြင္ ဇီဝမ်ဳိးစံုလင္မႈေတာ့ အားနည္းသည္။ အရြက္စား ၾကြက္မ်ဳိးမ်ား၊ ေျမေပၚရွဥ့္မ်ား၊ ျမက္ခင္းလြင္ျပင္ေခြးမ်ား၊ ေျမၾကြက္မ်ဳိးမ်ား ပါဝင္သည္။ ဝက္ဝံႀကီးမ်ား၊ ေတာင္ဆိတ္ႀကီးမ်ား၊ ဝံပုေလြမ်ား ေနထိုင္ေသာ္လည္း လူတို႔၏ နယ္ခ်ဲ႕ေႏွာက္ယွက္မႈေၾကာင့္ ေတာင္ေပၚေဒသမ်ားႏွင့္ အျခား လူေဝးေသာ ေတာအုတ္ တစ္ခ်ဳိ႕တြင္သာ ေတြ႕ရသည္။

အပူပိုင္း မိုးသစ္ေတာ
လစဥ္ပ်မ္းမွ်အပူခ်ိန္ ၁၇.၈ ဒီဂရီ စင္တီဂရိတ္ႏွင့္ ႏွစ္စဥ္ မိုးေရခ်ိန္လက္မ ၁၀၀ ေက်ာ္ရွိေသာ အၿမဲပူေႏြးသည့္ ေဒသျဖစ္သျဖင့္ အပင္တို႔သည္ တစ္ႏွစ္ပတ္လံုး လွ်င္ျမန္စြာ ေပါက္ေရာက္ၾကသည္။ အပင္တို႔ လွ်င္ျမန္စြာ ႀကီးျပင္းသည့္အခါ သူတို႔ထုတ္လုပ္သည္ထက္ သံုးစဲြသည္က ပိုမ်ားသည္။ သို႔ေသာ္ ႀကီးထြားမႈ ေႏွးေကြးသည္အခါ ဟန္ခ်က္ေျပာင္းသြားသည္။ ၁၉၈၄ ခုႏွစ္က သူေတသီ ဒက္ဘိုရာႏွင့္ ေဒဗစ္ကလာ့ခ္တို႔သည္ အပူပိုင္းမိုးသစ္ေတာ သက္ရင္ပင္မ်ား၏ ႀကီးထြားႏႈန္းကို ကြဲျပားျခားနားေသာ မ်ဳိးစိတ္ ၆ မ်ဳိး၏ အႀကီးျမန္အပင္မ်ား၊ အႀကီးေႏွးေကြးပင္မ်ားျဖင့္ စတင္စမ္းသပ္ခဲ့သည္။ သစ္ပင္မ်ား ႀကီးထြားႏႈန္းသည္ႏွစ္အလိုက္ မတူညီၾကသည္ကို သူတို႔ေတြ႕ခဲ့သည္။ ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုက္ အဆမ်ားေသာ ႏွစ္မ်ားတြင္သစ္ပင္တို႔ ႀကီးထြားမႈ ေႏွးေကြးၾကၿပီး ကာဗြန္ဒိုင္ေအာက္ဆိုက္ နည္းေသာႏွစ္မ်ားတြင္ ႀကီးထြားမႈ ျမန္ဆန္သည္။

အပူပိုင္း မိုးသစ္ေတာတို႔တြင္ သစ္ေတာၾကမ္းျပင္ ေျမျပင္သို႔ ေနေရာင္ျခည္ ၁၀ ရာခိုင္ႏႈန္းသာ ေရာက္ရွိသည့္ အတြက္ တစ္ပင္ႏွင့္ တစ္ပင္ အၿပိဳင္အဆိုင္ ထိုေနေရာင္ျခည္ကို လုၾကရသည္။ လူသူအေႏွာက္အယွက္မရွိသည့္ နက္ရွဳိင္းသည့္ မိုးသစ္ေတာ၏ အတြင္းပိုင္းတြင္ အပင္ငယ္ေလးမ်ား က်ဲပါးသည္။ ထိုအပိုင္းသည္ ရွားပါးလွေသာ ေနေရာင္ျခည္ႏွင့္ ေျမဆီလႊာခပ္ညံ့ည့ံ ၿပိဳင္ဆိုင္စုပ္ယူရသည္။ ထိုအပိုင္းကို သစ္ေတာ ေအာက္ေျခပိုင္း Under story ဟုေခၚသည္။ ေျမဆီလႊာသည္ အလႊပါးၿပီး ပြေယာင္းသည္။ ဇီဝလႈပ္ရွားမႈျမန္ဆန္သျဖင့္ ေအာ္ဂဲနစ္သက္ရွိပိုင္းမ်ား ေဆြးေျမ့လြယ္ကာ ထိုမွတစ္ဆင့္ အပင္သစ္ သက္ရွိသစ္ လွ်င္ျမန္စြာ ျဖစ္ထြန္းေသာေၾကာင့္ ျဖစ္သည္။ ထိုသို႔ ေျမဆီလႊာပါးသည့္ အတြက္ အပင္တို႔သည္ မိမိတိုပအျဖစ္မ်ားအား ခပ္တိုတိုႏွင့္ အပင္ေျခမွ ေဘးသို႔ ျပန္႕က်ယ္စြာ ျဖန္႔ၿပီး အဟာရကို ဟုပ္ယူရန္ ပံုစံေဖာ္ျဖစ္သြားသည္။ ပင္ေျခတြင္ ပင္စည္သည္ အေခါက္လိုက္ အခ်ပ္လိုက္ ျပန္႕လ်က္buttress ပံုစံျဖစ္ေနသည္။ ထိုနည္းျဖင့္ ပင္စည္က ေျမဆီလႊာပါးပါးထံမွ အဟာရကို လံုေလာက္စြာရရွိသည္။ သစ္ေတာ၏ ရြက္အုပ္ထူထပ္မႈေၾကာင့္ ေနေရာင္ျခည္ကို လံုေလာက္စြာမရရွိသည့္အခါ ေအာက္ပိုင္းရွိ အခ်ဳိ႔ေသာ အပင္မ်ားအား နည္းအမ်ဳိးမ်ဳိးျဖင့္ ေနေရာင္ျခည္ဆီသို႔ ေရာက္ဖို႔ ယွဥ္ၿပိဳင္ရွင္သန္ရန္ တြန္းအားေပးေနသည္။

ႏြယ္ပင္မ်ား ေလထဲတြင္ အညြန္႔တက္ေသာ အပင္မ်ား ပင္စည္ကို ကပ္ေနသည့္ epiphytes တြယ္ကပ္ပင္မ်ားသည္ သစ္ေတာ၏ ျမင့္မားေသာ အကိုင္းအခက္ထိပ္ဖ်ားတို႔တြင္ ရွင္သန္ေပါက္ေရာက္ၾကသည္။ ထိုကပ္ပါးပင္တို႔သည္ သစ္ပင္အကိုင္းတို႔ကို ကုတ္တြယ္မွီေထာက္ၿပီး ေလထဲမွ ေရေငြ႔ဓါတ္ကို စုပ္ယူသည္။ ေလျဖင့္ေရာက္လာေသာ ဖုန္မႈန္႕မ်ား သစ္ရြက္ေၾကြေလးမ်ားကို သိုေလွာင္သိမ္းဆည္းၿပီး အဟာရျပဳလုပ္ယူသည္။ နာနတ္မ်ဳိးရင္းဝင္အပ္င တစ္မ်ဳိးျဖစ္ေသာ Bromeliad ပင္၊ သစ္ခြ၊ ရွားေစာင္းမ်ဳိးရင္းပင္မ်ား၊ ဋရင္ေကာက္ငွက္ေမႊးပင္ မ်ားသည္ သစ္ပင္ႀကီးမ်ား၏ ထိပ္ဖ်ားရြက္အုတ္ႀကီးတို႔တြင္ မွီတြယ္ကပ္ေပါက္ေရာက္သည့္ ကပ္ပါးပင္မ်ားျဖစ္သည္။

ေညာင္ပင္ကဲ့သို႔ေသာ မ်ဳိးစိတ္တို႔သည္ မူလ ပထမ ကပ္ပါးအျဖစ္ သစ္ပင္ႀကီးမ်ား၏ ရြက္အုပ္တို႔တြင္ တြယ္ကပ္ေပါက္ေရာက္ၿပီးမွ သူတို႔၏ အျမစ္မ်ားကို ေအာက္ေျခသို႔ ေလ်ာ့က်ဆင္းၿပီး သစ္ေတာေအာက္ေျမျပင္ကို အျမစ္တြယ္ေလ့ရွိသည္။ ထိုေၾကာင့္ သူတို႔ကို လိမ္ႏြယ္ညစ္သည့္အပင္မ်ား Stranglers ဟုေခၚၾကသည္။ အေခါက္ထူ အသားထူ ႏြယ္ပင္အမ်ားအျပားပင္ သစ္ေတာ၏ ရြက္အုပ္ ခဏပြင့္သြားသည့္အခ်ိန္ရသမွ်တြင္ အလင္ေရာင္ဆီသို႔ လွ်င္ျမန္စြာ ထိုေဖာက္ႏြယ္တတ္ၾကသည္။ ၿပီးေနာက္ ထိုရြက္အုပ္ထိပ္ဖ်ားတို႔တြင္ ႏြယ္ပင္တို႔က ပန္းပြင့္ၿပီး အသီမ်း လႈိင္လႈိင္ သီးၾကသည္။ ထိုႏြယ္ပင္တို႔သည္ အရြက္ေၾကြသည္။ သစ္ေတာ ေအာက္ေျခတြင္ သတၱဝါ အနည္းငယ္သာ ရွိသည္။ ပ်ား၊ လိပ္ျပာႏွင့္ အျခားအင္းဆက္မ်ားသည္ သစ္ေတာအုပ္ထိပ္ဖ်ားတို႔တြင္သာ ရွိသည္။ ေမ်ာက္၊ ငွက္၊ ဖား စသည္တို႔သည္လည္း သစ္ပင္ထိပ္ဖ်ား ရြက္အုပ္တို႔တြင္သာ ေနထိုင္ရွင္သန္ၾကသည္။

အပူပိုင္းမိုး သစ္ေတာတို႔သည္ ေရာဂါႏွင့္ ဗိုင္ရပ္စ္ ပိုမ်ားကုသရန္ ပရေဆးပင္တို႔ေပါက္ေရာက္ရာ နယ္ပယ္ျဖစ္သည္။ ထို႔အတူ သမုဒၵရာသည္လည္း ေရာဂါမ်ဳိးစံုကို ကုသႏိုင္သည့္ အပင္သတၱဝါမ်ား ေနထိုင္က်က္စားရာ ျဖစ္သည္။ သပုဒၵရာတြင္းမွ ေရနဂါး (Seahorse)က၊ ကဏန္း၊ ၾကယ္ငါး(Sterfish)၊ ဘက္တီးရီးယားႏွင့္ ေရေမွာ္စိမ္းတို႔သည္ ကင္ဆာ၊ အယ္ဇိုင္းမားေရာဂါႏွင့္ အျခားေရာဂါတို႔ကို ကုသရာတြင္ အသံုးဝင္သည္။ သႏာၱရေက်ာက္တန္းမ်ားႏွင့္ အျခားေနရာတို႔တြင္လည္း ဇီဝစြမ္းအင္အျပည့္ေမာ္လီက်ဴးမ်ားျဖင့္ သက္ရွိတို႔ ေနထိုင္ၾကသည္။ ထိုဇီဝနယ္ပယ္သည္ ေရာဂါကုရန္ အေရးပါေသာ အရာမ်ားျဖစ္သည္။

ကႏာၱရမ်ား၊
ကႏာၱရမ်ားသည္ ပတ္ဝန္းက်င္ရွိ ရာသီဥတုေၾကာင့္ျဖစ္ေပၚလာျခင္းျဖစ္သည္။ တစ္ႏွစ္လွ်င္မိုးေရခ်ိန္ ၁၀ လက္မ ထက္နည္း၏။ ေရေငြ႔ပ်ံျခင္းက မိုးျဖစ္ထြန္းျခင္းထက္ ပိုမိုမ်ားသျဖင့္ ေရအျဖစ္သို႔ ေရာက္ဖို႔အလြန္ ခက္ခဲသည္။ မိုးရြာလွ်င္လည္း အကန္႔အသတ္ႏွင့္ ကြက္ကြက္ ကေလးသာ ရြာတတ္ၿပီး ဘယ္ေတာ့မိုးရြာမည္လည္း ဟု ခန္႔မွန္းဖို႔ အလြန္ခက္ခဲသည္။ တခ်ဳိ႕ႏွစ္မ်ားတြင္ မိုးရြာသြန္းမႈမ်ားၿပီး တခ်ဳိ႕ႏွစ္မ်ားတြင္ မိုရြာသြင္းမႈ နည္းခ်င္နည္းမည္။ ကႏာၱရသည္ အၿမဲတမး္ပူေနသည္ မဟုတ္၊ ေႏြေန႔လယ္ခင္းမ်ားတြင္ ၃၇.၈ ဒီဂရီ စင္တီေလာက္ အလြယ္တကူ တက္တတ္ၿပီး ညခင္းမ်ားတြင္ ၆.၇ ဒီဂရီ စင္တီဂရိတ္ထ က်တတ္သည္။ အခ်ဳိ႕ ကႏာၱရမ်ားသည္ ႏွင္းခဲ ႏွင္းသီးမ်ား မရွိတတ္ေသာ္လည္း အခ်ဳိ႕ကႏၱရမ်ားသည္ သုည ဒီဂရီေအာက္ အေအးျဖင့္ ႏွင္းခဲႏွင္းသီးမ်ား ျဖစ္ထြန္းတတ္သည္။ ကႏာၱရမ်ားသည္ ပထဝီအေနအထားႏွင့္ ရာသီဥတု အေနအထားေၾကာင့္ ျဖစ္ထြန္းၾကသည္။
၁။ ၂၀ ဒီဂရီ ေတာင္လတၱီတြဒ္ႏွင့္ ၃၀ ဒီဂရီ ေျမာက္လတၱီတြဒ္ၾကား တိုက္ႀကီးမ်ား၏ အေနာက္ ကမး္ေျခတေလွ်ာက္တြင္ အေရွ႕ေလ(အေရွ႕မွ လာသည့္ေလ)မ်ား ျဖစ္ေပၚၿပီး သမုဒၵရာဆီမွ စိုထိုင္းသည့္ေရေငြ႕ကို အထက္သို႔ ပ်ံတက္ေစသည့္နည္းျဖင့္ ကမာၻ၏ အေျခာက္ေသြ႔ဆံုးေသာ ကႏာၱရတို႔ ျဖစ္ေပၚလာရသည္။ ဆာဟာရသဲကႏာၱရ၊ ဘာဂ်ာကယ္လီဖိုးနီးယား သဲကႏၱာရတို႔ျဖစ္သည္။
၂။ ၃၀ ဒီဂရီ လတၱီတြဒ္အနီးတြင္ သမေႏြးပိုင္းေလသည္ ဟတ္ဒ္ေလ ဆဲလ္ပံုစံနမူနာအတိုင္း ေအာက္သို႔ ျပန္က်လာၿပီး သူက်လာရာ လမ္းတစ္ေလ်ွာက္တြင္ က်စ္လစ္လာသည္။ ပူၿပီး ေျခာက္ေသြ႔လာကာ ပူေႏြးေသာေလကို ျဖစ္ေစသည္။ ထိုေလက ေရေငြ႕ကို စုပ္ယူလိုက္သျဖင့္ မိုးအျဖစ္ ေျပာင္းလဲရန္ မစြမ္းသာေတာ့ဘဲ ဆာဟာရကဲ့သို႔ သဲကႏာၱရမ်ဳိး ျဖစ္ေပၚလာရသည္။
၃။ သမပိုင္း ကႏာၱရတို႔မွာ မိုးရိပ္ Rainshadows ဟုေခၚေသာ ေနရာတို႔တြင္ တည္ရွိတတ္သည္။ မိုးရိပ္တို႔သည္ ျမင့္မားေသာ ေနရာတို႔တြင္ တည္ရွိတတ္သည္။ မိုးရိပ္တို႔သည္ ျမင့္မားေသာ ကမ္း႐ိုးတန္းေတာင္ျမင့္ေတာင္ေစာင္းမ်ား တစ္ေလွ်ာက္ ေလကြယ္ရာ အရပ္တြင္ ျဖစ္ေပၚသည္။ ေရေနြ႕သယ္ယူလာေသာ ေလသည္ ေတာင္တန္း၏ ေလတိုက္ရာဘက္သို႔ ခ်ဥ္းကပ္လာၿပီး ေလက အထက္သို႔တတ္သည္။ ေအးလာသည္။ ထိုေနာက္ ဖိအားနည္းရပ္ဝန္းျဖစ္လာၿပီး မိုးရြာက်၏ ေလတိုက္ရာဘက္သည္ မိုးႏွင့္ ႏွင္းကို အမ်ားဆံုးရရွိသည္။။ ထိုေလသည္ ေလကြယ္ရာအရပ္ဖက္သို႔ က်သည့္အခါ က်စ္လစ္လာၿပီး ပူေႏြးလာသည္။ ထိုေနာက္ေရေငြ႔ကို စုပ္ယူျပန္သည္။ ထို အမ်ဳိးအစားမွာ ကယ္လီဖိုးနီးယားရွိ ေသမင္းေတာင္ၾကား Death Valley ကႏၱာရသို႔မဟုတ္ ပီး႐ူးဗီးယန္း ကႏၱာရ တို႔ျဖစ္သည္။
၄။ မြန္းဂိုးလီးယားႏိုင္ငံရွိ ဂိုဘီကႏၱာရႏွင့္ အေမရိကန္ျပည္ေထင္စုရွိ Great Bassin Desert တို႔ကမူ ကုန္းတြင္းတိုက္ႀကီး မ်ား အတြင္းတြင္ျဖစ္ေပၚသည္။ ထိုေနရာသည္ စိုထိုင္းသည့္ ေရေငြ႔ႏွင့္ အလွမ္းေဝးၿပီး မိုးရိပ္ျဖစ္စဥ္ကလည္း အေရးႀကီးေသာ အခန္းက႑မွာ ပါဝင္ေနသည္။

ကႏၱာရတို႔သည္ ေရလံုးဝခမ္းေျခာက္ခ်ဳိ႕တဲ့သည္ေတာ့မဟုတ္။ ထိုေနရာကြင္းေခါင္ေခါင္တြင္ ဇီဝသက္ရွိမ်ား ရွင္သန္ႏိုင္ၾကသည္။ ကႏၱရရွိေသာအပင္တို႔မွာ မိုးေခါင္ေျခာက္ေသြ႔မႈဒဏ္ကို ခံႏိုင္ရည္ရွိေသာ ေသးငယ္သည့္ အရြက္မ်ားရွိသည့္ အၿမဲစိမ္းခ်ဳံပုပ္ပင္မ်ားျဖစ္သည္။ အၿမဲပင္ ဆူးခြ်န္မ်ား ရြက္ခြ်န္မ်ားရွိသည္။ ေမႊးပ်ံ႕သည့္ရနံ႔ရွိ အဆီမ်ားထြက္သည္။ အျမစ္သည္ ပတ္ဝန္းက်င္မွ ရႏိုင္သမ်ွ ေရေငြ႕ဓါတ္ကို စုပ္ယူရန္ ေဘးသို႔ရွည္လ်ားစြာ ျဖန္႔က်က္သည္။ တခ်ဳိ႕အပင္မ်ားက မူေျမေအာက္ေရကို ရရွိႏိုင္ဖို႔ ေျမႀကီးေအာက္သို႔ ေပ ၃၀ ခန္႔ ေဖာက္ထြင္းသြားသည့္ အျမစ္မ်ားရွိၾကသည္။ သို႔တိုင္ေအာင္ အခ်ဳိ႕အပင္တို႔သည္ အရြက္မ်ားအတိုင္းမ်ားထဲတြင္ ေရ သိုေလွာင္ၿပီး မိုးေခါင္ေျခာက္ေသြ႔သည့္ ဒဏ္ကို ႀကံ့ႀကံ့ခံၾကသည္။ ထိုအပင္မ်ားကို Succulents ဟုေခၚသည္။ အပင္အမ်ဳိးအစားေပၚမူတည္ၿပီး အပင္အစိတ္အပိုင္း အႏွံ႔အျပား ေရသုိေလွာင္မႈ ကဲြျပားသည္။ ပင္စည္တြင္၊ အရြက္တြင္၊ အသီးတြင္၊ အျမစ္တြင္ စသည္ျဖင့္ အမ်ဳိးမ်ဳိး ေရသိုေလွာင္ၾကသည္။ ရွားေစာင္းလက္ပတ္ပင္သည္ အရြက္တြင္ ေရသိုေလွာင္ေသာ အမ်ဳိးအစားျဖစ္သည္။

ကႏၱာရရွိ သတၱဝါအမ်ဳိးစားေတြကလည္း ေျခာက္ေသြ႔မႈကို ခံႏိုင္ရည္ရွိသည့္ အမ်ဳိးအစားမ်ားျဖစ္သည္။ ထိုသတၱဝါ သက္ရွိတို႔၏ကိုယ္က ေသးငယ္သည္။ အပူကို အမ်ားဆံုး ျပန္ထုတ္ျဖန္႔ေဝႏိုင္ရန္ ရွည္လ်ားေသာ ကိုယ္ဖ်ားပိုင္း ပါဝင္ေနေလ့ရွိသည္။ တိရစာၦန္တို႔၏ အေရျပားတြင္ ေခြ်းဂလင္းမ်ား မပါရွိတတ္။ သူတို႔သည္ ဆီးကို ယူရစ္အက္စစ္ အျဖစ္ ေျပာင္းလဲၿပီး အၿမီးတြင္ အဆီကို သိုေလွာင္ထားသည္။ သူတို႔သည္ ညအခါမွ အျပင္ထြက္ေလ့ရွိသည့္ အေကာင္းမ်ဳိး ျဖစ္ႏိုင္ၿပီး ေႏြလမ်ားတြင္ အိပ္ေလ့ရွိေသာ အမ်ဳိးအစားမ်ားလည္း ျဖစ္ႏိုင္သည္။

(ေရွ႕လတြင္ စြမ္းအင္ စီးဆင္းမႈ Energy Flow အေၾကာင္းကို ဆက္လက္ေဖၚျပပါမည္။)
Ref: Living With Earth by Gary S. Moore